Chcesz poczuć się jak na zajęciach z teorii antropologii? Proszę bardzo, będziemy dzielić włos na czworo i i snuć filozoficzne rozważania o antropologii stosowanej, zaangażowanej i o zwrocie etycznym w antropologii! A na koniec zobaczymy, jak się ma do tego UX.

Termin antropologia stosowana (applied anthropology) odnosi się do sposobu badania i działań, w których metody, wiedza i teorie antropologiczne są wykorzystywane do rozwiązywania konkretnych problemów w praktyce. Niektóre_rzy badaczki_e podkreślają, że celem antropologii stosowanej jest nie tyle rozwój teorii, co praktyczna zmiana ludzkich zachowań dla przezwyciężenia problemów społecznych, ekonomicznych czy technologicznych i zmiana na lepsze. Inni_e twierdzą, że stosowanie antropologii jest właściwie równe wykonywaniu zawodu antropologa_żki. Jeszcze inni uważają, że możemy tu mówić o „antropologicznej inżynierią społeczną podejmującą zadania badawcze na zamówienie instytucji i agend pozanaukowych”. Czujesz już lekki niepokój i dostrzegasz problem? Jeśli nie, to zajrzyj do wpisu o etyce w antropologii i kolonialnej przeszłości dyscypliny a ja lecę dalej.

Wątpliwości budzi to, co oznacza tu „zmiana na lepsze”. Komu ma być lepiej? Grupie, którą bada etnolożka_og? Czy komuś kto te badania zleca? Pojawiają się pytania czy skoro jako badaczka potrafię dotrzeć do istotnych problemów badanej grupy to co z tą pogłębioną i unikalną wiedzą zrobi zleceniodawca? Czy jego interesy nie leżą w sprzeczności z interesem grupy badanych? Stąd też wiele_u antropologów ma etyczne i moralne wątpliwości czy antropolożka_og powinna_ien wykorzystywać swoje umiejętności poza nauką, która co prawda opisuje świat, ale nie doradza jak go zmienić w którąkolwiek stronę. Ja osobiście uważam, że mogę stosować i stosuję swoje umiejętności etnologiczne w biznesie, ale mając z tyłu głowy te wszystkie pytania.

Ważnym pojęciem, w tych rozważaniach jest tzw. zwrot etyczny, zwany też zwrotem etyczno-politycznym lub zwrotem ku zaangażowaniu. Rozpoczął się w latach 60-tych XX w i jest związany z refleksją nad dekolonizacją krajów tzw. „Trzeciego Świata”. W świecie anglosaskim łączy się go głównie z ideami zaangażowania i odpowiedzialności badaczek_y i emancypacją dyskryminowanych dotąd grup. Jest też związany ze sprzeciwem wobec antropologii stosowanej. W Polsce zwrot etyczny przejawiał się w nawoływaniu do popularyzacji wiedzy antropologicznej, komentowania bieżących wydarzeń i istotnych problemów społecznych czy do działania na rzecz badanych społeczności w duchu odpowiedzialności i zaangażowania oraz zadawania pytań o kształt antropologii i jej roli w życiu społecznym.

Więcej na temat zwrotu etycznego w antropologii w tym wpisie na Wikipedii (i naprawdę chapeau bas przed autorką/em za opracowanie tego). Faktycznie w świecie naukowym jest to temat cały czas aktualny i żywo omawiany (a tak bez owijania w bawełnę: evergreen do kłótni z etnolożką_giem? Zapytaj kogoś z akademii czy Prawdziwy_a Etnolog_żka może pracować w biznesie i czy nadal ma prawo się tytułować Etnologiem_żką przez duże E).

Antropologia zaangażowana to nurt w antropologii często rozpatrywany w ramach antropologii stosowanej i często z nią mylony, ale tu trzeba dostrzec te subtelne różnice w odcieniach szarości. Antropologia zaangażowana podobnie jak stosowana będzie miała na celu zmianę na lepsze, ale będzie opierać się na swego rodzaju aktywizmie społecznym, ideowości i pomocy grupom marginalizowanym i dyskryminowanym. Badania w ramach antropologii zaangażowanej również mogą (ale nie muszą) być wykonywane na zlecenie, zwłaszcza jeśli pomysł pochodzi od grup marginalizowanych. Tutaj klasycznym przykładem takiego zaangażowania i pomocy badanej grupie, o którym uczyłam się na studiach, będą działania antropolożki Nancy Scheper-Hughes i jej antropologia walcząca (militant anthropology). Antropologia stosowana jest bardziej powściągliwa i nie będzie unikać wykonywania badań dla grup dominujących (np. państwa, biznesu), a zaangażowanie ideologiczne niekoniecznie jest wskazane.

Jeśli takie naukowe rozkminki ciekawią Cię bardziej to polecam artykuł na Wikipedii o antropologii zaangażowanej (również świetne opracowanie). Na gruncie polskim bardzo ciekawą dyskusję o zaangażowaniu antropologii zaangażowanej, stosowanej i praktycznej rozpoczęła Agnieszka Kościańska łamach nieistniejącego już czasopisma (op.cit.,). Jej artykuł jest tutaj. Cyfrowe archiwa (op.cit.,)-u już nie istnieją (zostają biblioteki stacjonarne), ale całą dyskusję podsumował Filip Wróblewski tutaj.

No dobra, a jak tę teoretyczną dyskusję przełożyć na coś bliższego codzienności?

To co robię w pracy, jako projektantka UX uważam za antropologię stosowaną. Z pełną świadomością i odpowiedzialnością robię badania UX i projektuję tak, żeby mój pracodawca zarabiał na swoich produktach, wykorzystując do tego wiedzę antropologiczną. Wiem, że parę osób po etnologii, które robią badania UX bardzo mocno staje po stronie użytkowników i ich potrzeb, nie uwzględniając modelu biznesowego swojego pracodawcy, co powoduje u nich spore frustracje i dylematy moralne. Nie chodzi o to, żeby działać specjalnie na niekorzyść użytkowników, ale pamiętam kto nam płaci pensję (dlatego przypominam, nie chcę, żeby tę pensję na razie płaciła mi firma, z której działaniem się nie zgadzam).

Ethno.WORKS za to jest dla mnie czystą antropologią zaangażowaną, gdzie bardzo angażuję się ideologicznie. Jest też efektem zwrotu etycznego w antropologii. Zrobiłam badania wśród studentek_tów etnologii do swojej magisterki, okazało się, że nie wszyscy dobrze sobie radzą wchodząc na rynek pracy. Zbadałam czego im brakuje, podjęłam działania i zaczęłam tego wchodzenia na rynek pracy uczyć. Oddolnie, mozolnie, partyzancko, mam nadzieję, że nie narzucając niczego, w większości za darmo, ale skutecznie. I po feedbacku jaki dostaję, wiem, że badana grupa uznaje te zmiany za zmianę lepsze.

Do przygotowania tego tekstu korzystałam z książek:

• Ząbek, M. 2013. Antropologia Stosowana. Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Międzynarodowe Centrum Dialogu Międzykulturowego i Międzyreligijnego UKSW.
• Songin-Mokrzan, M. 2014. Zwrot Ku Zaangażowaniu. Strategie Konstruowania Nowej Tożsamości Antropologii. Wrocław – Łódź